સરકારી શાળાઓની વિશ્વસનિયતા હજુ પણ શંકાના દાયરામાં

શિક્ષણની ગુણવત્તા સુધારવાનો મોટો પડકાર

હાલમાં એન્યુઅલ સ્ટેટસ ઑફ એજ્યુકેશન (ASER) રિપોર્ટની સમગ્ર દેશમાં ચર્ચા થઈ હતી. પ્રથમ નામની એનજીઓ દ્વારા 2005થી લગભગ દર વર્ષે આ રિપોર્ટ જાહેર કરવામાં આવે છે. આ વખતના રીપોર્ટ મુજબ ઉચ્ચ વર્ગમાં પહોંચેલા મોટાભાગના બાળકો ગણિત, ભાષા અથવા ધોરણ બે કે ત્રણના અન્ય વિષયોમાં અપેક્ષિત સ્તર હાંસલ કરી શક્યા નથી.

એટલું સ્પષ્ટ છે કે જો કોઈ વિદ્યાર્થી 7મા ધોરણમાં પહોંચે ત્યાં સુધીમાં ધોરણ 3 નો ગુણાકાર શીખી શક્યો ન હોય, તો પછી ભલે તે દર વર્ષે સફળ થતો રહે, તે ક્યારેય આત્મવિશ્વાસુ યુવાન બની શકશે નહીં. કૌશલ્ય અને જ્ઞાનનું આવશ્યક સ્તર. આનાથી સજ્જ થઈને તેઓ તેમના કાર્યસ્થળ પર તેમની ગુણવત્તાયુક્ત જવાબદારીઓ નિભાવી શકે છે. છેલ્લા કેટલાક દાયકાઓથી ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં આ સ્થિતિ અત્યંત ચિંતાજનક છે.

આ વર્ષનો ASER રિપોર્ટ કહે છે કે 14 થી 18 વર્ષના લગભગ 90 ટકા લોકો સ્માર્ટફોનનો ઉપયોગ કેવી રીતે કરવો તે જાણે છે. 43.7 ટકા છોકરાઓ પાસે સ્માર્ટફોન છે, જ્યારે માત્ર 19.8 ટકા છોકરીઓ એટલી નસીબદાર છે. તે પણ અત્યંત નિરાશાજનક છે કે 14 થી 18 વર્ષની વયના 21 ટકા ગ્રામીણ બાળકો આ પ્રશ્નનો જવાબ આપી શક્યા નથી કે તેઓ ભવિષ્યમાં શું બનવા માંગે છે અને શું કરવા માંગે છે? સૌથી વધુ 13 ટકા લોકોએ પોલીસ બનવાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરી અને 11.4 ટકા લોકોએ શિક્ષક બનવાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરી.

શિક્ષણ ક્ષેત્રે વરસોથી સક્રિય જગમોહનસિંગ રાજપૂત કહે છે કે, ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં 14 વર્ષથી વધુ ઉંમરના યુવાનોમાં નિરાશા ધીમે ધીમે વધવા લાગે છે. જેમ જેમ તેઓ તેમની આસપાસ બનતી ભરતી પ્રક્રિયા જોતા હોય છે તેમ તેમ તેઓને એવું લાગવા માંડે છે કે તેમની સામે આવનારી સ્પર્ધા માટે જરૂરી સાધનો અને સંસાધનો એકત્ર કરવા અશક્ય બની જશે. આવી સ્થિતિમાં આ વર્ગ મોટી અપેક્ષા રાખતો નથી. તે શિક્ષક બનવાની સૌથી વધુ સંભાવના છે. આમાં આસપાસના વિસ્તારમાં પોસ્ટિંગની શક્યતા વધુ છે.

નવી શિક્ષણ નીતિ સ્પષ્ટ કરે છે કે આગામી વર્ષોમાં શિક્ષકોની નિમણૂક માત્ર નિયમિત ધોરણે જ કરવામાં આવશે. અસ્થાયી નિમણૂકોની પ્રથા બંધ કરવામાં આવશે, કારણ કે તે ગુણવત્તા પર નકારાત્મક અસર કરે છે. રાજ્ય સરકારો આ ભલામણને કેટલી પ્રાથમિકતા આપશે તે ગંભીરતાથી જોવાનું રહેશે.

આજે ભારત એવા યુગમાં પહોંચી ગયું છે જ્યાં માતા-પિતા તેમના છોકરા અને છોકરીઓને સમાન રીતે શિક્ષિત કરવા માંગે છે. તેઓને હવે શાળાઓમાં સારી ગુણવત્તા અને કૌશલ્ય આપતા શિક્ષણની જરૂર છે, પરંતુ વિવિધ સુધારાઓ છતાં 1960થી સતત ઘટી રહેલી સરકારી શાળાઓની પ્રતિષ્ઠા હજુ પણ સુધારાની દિશામાં આગળ વધી રહી નથી. આ કડવું સત્ય છે. આ સ્વીકાર્યા પછી જ, આ શાળાઓની વિશ્વસનિયતા અને સ્વીકાર્યતા વધારવાના પ્રયાસો ઉમંગથી શરૂ થઈ શકે છે. જો લોકો પાસે વિકલ્પ તરીકે સંપૂર્ણ સુવિધાયુક્ત સરકારી શાળાઓ ઉપલબ્ધ હોય, તો તેઓ તેમના બાળકોને ત્યાં મોકલશે.

ભારત સરકારે પીએમ શ્રી શાળા યોજના હેઠળ 14,500 શાળાઓ ખોલવાની પ્રક્રિયા હમણાં જ શરૂ કરી છે. આ પહેલા પણ દેશમાં કેન્દ્રીય વિદ્યાલય, નવોદય વિદ્યાલય, મિલિટરી સ્કૂલ, કસ્તુરબા ગાંધી વિદ્યાલય જેવી શાળાઓની સ્થાપના કરવામાં આવી છે, પરંતુ તેમની સંખ્યા મર્યાદિત હોવાને કારણે તે દરેકની પહોંચની બહાર રહે છે. PM શ્રી શાળાઓ દેશભરમાં સારી શાળાઓનો વ્યાપ વધારશે. તેની અસર અન્ય શાળાઓને પણ થશે.

જો રાજ્ય સરકારો શાળાઓ પ્રત્યેની તેમની પ્રાથમિકતામાં વધારો કરે અને જરૂરી ભૌતિક અને માનવ સંસાધનો આપવામાં સંકોચ ન અનુભવે તો તેઓ પોતે PM શ્રીની જેમ શાળાઓને અનુસરવાની દિશામાં આગળ વધી શકે છે. ભવિષ્ય ફક્ત એવા દેશો માટે જ સોનેરી છે જ્યાં જ્ઞાન, શાણપણ અને વિવેકબુદ્ધિની પ્રાથમિકતા સ્વીકાર્ય હશે અને જે નવી પેઢીને આ માટે તૈયાર કરવામાં કોઈ કસર છોડશે નહીં. ભારતમાં હજુ પણ 50-60 ટકાથી વધુ શાળાઓ છે, જ્યાં ઘણા પ્રકારની ખામીઓ લાંબા સમય સુધી ચાલુ રહે છે. આમાં કેટલાક સુધારા થયા છે, પરંતુ તે સુધારાઓની સાતત્ય ઘણી વાર ઢીલી પડી જાય છે.

સમયસર શાળાઓ ખોલવી અને દરેક શિક્ષક દરરોજ પોતાની જવાબદારી નિષ્ઠાપૂર્વક નિભાવે છે તે ભારતમાં આજે પણ આયોજન કરવામાં આવ્યું નથી. આમાં નાણાકીય સંસાધનોની જરૂર નથી. પરંતુ નૈતિકતા, શિસ્ત અને પ્રમાણિક અધિકારીઓની સખત જરૂર છે. જ્યારે દેશના શિક્ષકો તેમની રોજિંદી કાર્ય સંસ્કૃતિમાં નૈતિકતા, જવાબદારીઓની સમયસર પરિપૂર્ણતા અને સમાજ પ્રત્યેની ફરજ પ્રત્યે સમર્પણને ઉજાગર કરતા રહેશે ત્યારે આ શક્ય બનશે.

વિખ્યાત ચિંતક અને ફિલસૂફ ગુન્નાર મૈરદલે ઘણા સમય પહેલા કહ્યું હતું કે શિક્ષક પ્રશિક્ષણ સંસ્થાઓ વિકાસશીલ દેશો માટે ગુણવત્તાયુક્ત સામાજિક અને આર્થિક પરિવર્તનનો મુખ્ય સ્ત્રોત છે. ભારતે આ દિશામાં મોટા પ્રયાસો કરવાની જરૂર છે. રાષ્ટ્રીય શિક્ષણ નીતિ-2020એ આ અંગે ચિંતા વ્યક્ત કરી છે અને આશા વ્યક્ત કરી છે કે ભવિષ્યમાં શિક્ષકોને તાલીમ આપવાની પ્રક્રિયામાં મોટા સુધારા કરવામાં આવશે. આ યુદ્ધના ધોરણે થવું જોઈએ, કારણ કે એક અપૂર્ણ શિક્ષક હજારો બાળકોના જીવનમાં નકારાત્મક વલણો દાખલ કરી શકે છે. શિક્ષક પ્રશિક્ષણ સંસ્થાઓએ પોતાને નૈતિક મૂલ્યો, નૈતિકતા-આધારિત સંચાલન અને સમર્પિત કાર્ય સંસ્કૃતિના અનુકરણીય સ્થળો તરીકે વિકસાવવાની હોય છે. આ કરવું પડશે કારણ કે બીજો કોઈ વિકલ્પ નથી.