ભારતના નવા ચીફ ઈલેક્શન કમિશનર જ્ઞાનેશ કુમાર કોણ છે ?? જાણો તેમની કારકિર્દી અને નિમણૂક વિવાદ વિશે

૧૯૮૮ બેચની કેરળ કેડરના વરિષ્ઠ IAS અધિકારી જ્ઞાનેશ કુમારને ભારતના ૨૬મા મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર (CEC) તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા છે. તેઓ રાજીવ કુમારનું સ્થાન લેશે અને 26 જાન્યુઆરી, 2029 સુધી આ પદ પર રહેશે. તેમના કાર્યકાળ દરમિયાન, તેઓ 20 રાજ્ય વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ, 2027 માં રાષ્ટ્રપતિ અને ઉપરાષ્ટ્રપતિની ચૂંટણીઓ અને આગામી લોકસભા ચૂંટણીઓની તૈયારીઓ સહિત અનેક મહત્વપૂર્ણ ચૂંટણીઓ સંભાળશે.

જ્ઞાનેશ કુમાર હાલમાં ત્રણ સભ્યોની પેનલમાં સૌથી વરિષ્ઠ ચૂંટણી કમિશનર છે, જેમાં ઉત્તરાખંડ કેડરના સુખબીર સિંહ સંધુનો પણ સમાવેશ થાય છે. સરકારી વહીવટમાં લાંબી અને પ્રતિષ્ઠિત કારકિર્દી બાદ તેઓ માર્ચ 2024 માં ચૂંટણી પંચમાં જોડાયા.

ચૂંટણી પંચમાં તેમની ભૂમિકા પહેલા, તેમણે કેન્દ્રીય ગૃહ મંત્રાલયમાં મુખ્ય હોદ્દાઓ સંભાળ્યા હતા. તેમના સૌથી નોંધપાત્ર યોગદાનમાંનું એક 2019 માં જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં કલમ 370 રદ કરનારા બિલના મુસદ્દામાં તેમનું યોગદાન હતું, જેના કારણે રાજ્ય બે કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં વિભાજીત થયું. તે સમયે તેઓ ગૃહ મંત્રાલયમાં સંયુક્ત સચિવ (કાશ્મીર વિભાગ) તરીકે કાર્યરત હતા.

તેઓ 2020 માં અયોધ્યામાં રામ મંદિર પર સુપ્રીમ કોર્ટના કેસ સાથે સંબંધિત મહત્વપૂર્ણ દસ્તાવેજો સંભાળવામાં પણ સામેલ હતા. બાદમાં, તેમણે સહકાર મંત્રાલયમાં સચિવ તરીકે સેવા આપી, સહકારી ક્ષેત્રમાં સુધારાઓ પર કામ કર્યું.

તેમની કારકિર્દી દરમિયાન તેમણે વિવિધ નેતૃત્વ ભૂમિકાઓ ભજવી:  

• સચિવ, સંસદીય બાબતો મંત્રાલય
• યુપીએ સરકાર દરમિયાન સંરક્ષણ મંત્રાલયમાં નિમણૂક
• જિલ્લા કલેક્ટર, એર્નાકુલમ, કેરળ
• મેનેજિંગ ડિરેક્ટર, કેરળ રાજ્ય સહકારી બેંક

શૈક્ષણિક રીતે, જ્ઞાનેશ કુમારે IIT કાનપુરમાંથી સિવિલ એન્જિનિયરિંગમાં B.Tech ડિગ્રી મેળવી છે. તેમણે ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ચાર્ટર્ડ ફાઇનાન્શિયલ એનાલિસ્ટ્સ ઓફ ઇન્ડિયામાંથી બિઝનેસ ફાઇનાન્સ અને હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટીમાંથી પર્યાવરણીય અર્થશાસ્ત્રનો પણ અભ્યાસ કર્યો છે.

નિમણૂક અંગે વિવાદ

ચૂંટણી કમિશનર તરીકે જ્ઞાનેશ કુમારની નિમણૂકમાં કઈ વિવાદને સ્થાન હતું નહિ, પરંતુ કોંગ્રેસ પક્ષ દ્વારા તેની ટીકા કરવામાં આવી છે.

ત્રણ સભ્યોની સિલેકશન કમિટીમાં વિપક્ષનું પ્રતિનિધિત્વ કરતા રાહુલ ગાંધીએ આ નિર્ણય સામે વાંધો ઉઠાવ્યો હતો અને દલીલ કરી હતી કે આ ઉતાવળમાં લેવાયેલો નિર્ણય હતો. કોંગ્રેસે ચૂંટણી કમિશનરની પસંદગી પ્રક્રિયાને સંચાલિત કરતા 2023ના કાયદાને પડકારતા કેસ પર સુપ્રીમ કોર્ટ નિર્ણય ન લે ત્યાં સુધી નિમણૂક મુલતવી રાખવાની માંગ કરી છે.

ટીકાકારો માને છે કે આ કાયદો શાસક ભાજપને ચૂંટણી પંચના નેતૃત્વ પર વધુ પડતું નિયંત્રણ આપે છે. અગાઉ, ચૂંટણી કમિશનરની નિમણૂક રાષ્ટ્રપતિ દ્વારા વડા પ્રધાનની સલાહ પર કરવામાં આવતી હતી અને સામાન્ય રીતે સૌથી વરિષ્ઠ ચૂંટણી કમિશનરને ટોચના પદ પર બઢતી આપવામાં આવતી હતી. નવી સિસ્ટમ હેઠળ, વડા પ્રધાન, ગૃહ પ્રધાન અને વિરોધ પક્ષના નેતાની બનેલી ત્રણ સભ્યોની સમિતિ હવે નિર્ણયો લે છે. જો કે, એક વિપક્ષી સભ્ય સામે બે સરકારી પ્રતિનિધિઓ હોવાથી, ટીકાકારોને ચિંતા છે કે આ પ્રક્રિયા અન્યાયી છે અને ચૂંટણી પંચની સ્વતંત્રતાને નબળી પાડી શકે છે.

કોંગ્રેસના વરિષ્ઠ નેતા અભિષેક મનુ સિંઘવીએ પણ ચિંતા વ્યક્ત કરી છે, ખાસ કરીને ભારતના મુખ્ય ન્યાયાધીશને પસંદગી પેનલમાંથી બાકાત રાખવા અંગે તેઓ નારાજ છે. તેમની દલીલ છે કે આ ફેરફાર સરકારને ચૂંટણી પંચને પ્રભાવિત કરવાની તક આપી શકે છે, જે તેની નિષ્પક્ષતા અને વિશ્વસનીયતાને અસર કરશે.

આ વિવાદોની વચ્ચે જ્ઞાનેશ કુમારે ભારતના મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર તરીકેનો કાર્યભાર સંભાળ્યો છે અને હવે તેઓ દેશભરમાં મુક્ત અને ન્યાયી ચૂંટણીઓ યોજવાની જવાબદારી સંભાળશે.