હવે આર્કટિક સમુદ્ર બનશે વૈશ્વિક રાજકરણનો અખાડો : જાણો વેરાન આર્કટીકનું મહત્વ શું છે ?

               પૃથ્વીનો સૌથી ઉત્તરીય ભાગ એટલે આર્કટિક પ્રદેશ. જે વેરાન છે, ઉજ્જડ છે, ત્યાં માનવ વસ્તી છે નહિ. એ અત્યંત ઠંડા મુલકમાં કોઈને રસ નથી પણ હવે તે વૈશ્વિક રાજકારણમાં વધુને વધુ મહત્વપૂર્ણ ક્ષેત્ર બની રહ્યુ છે. તેના વિશાળ કુદરતી સંસાધનો અને વ્યૂહાત્મક સ્થાનને કારણે, યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ, રશિયા અને ચીન જેવા ગ્લોબલ પાવર દેશો હવે એકબીજા સાથે સ્પર્ધા કરવા મેદાનમાં એટલે કે આર્કટીક મેદાનમાં ઉતરી રહ્યા છે.

વેરાન આર્કટીકનું મહત્વ શું ?

આર્કટિકનો પ્રદેશ તેલ, ગેસ, ખનિજો અને દુર્લભ એવા તત્વો અને ઘણા કિંમતી કુદરતી સંસાધનોથી સમૃદ્ધ છે. ત્યાં ફ્રોઝન મીઠું પાણી, વિવિધ વન્યજીવો અને માછલીઓની વસ્તીનો વિશાળ ભંડાર જેવો કુદરતી ખજાનો પણ છે. વધુમાં, ક્લાઈમેટ ચેન્જને કારણે આર્કટિકનો બરફ પીગળી રહ્યો છે, જેના કારણે નવા પણ ટૂંકા શિપિંગ માર્ગો ખુલી રહ્યા છે, જે વૈશ્વિક વેપારની પેટર્નને બદલી શકે છે. માટે હવે આ પ્રદેશ આર્થિક અને વ્યૂહાત્મક કારણોસર બધાને ખૂબ જ આકર્ષક લાગે છે.

આર્કટિક મહાસાગરમાં આઠ દેશો દરિયાકિનારા ધરાવે છે: યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ (અલાસ્કા દ્વારા), કેનેડા, રશિયા, ડેનમાર્ક (ગ્રીનલેન્ડ દ્વારા), નોર્વે, સ્વીડન, ફિનલેન્ડ અને આઇસલેન્ડ. આ રાષ્ટ્રો આર્કટિક કાઉન્સિલના સભ્યો છે, જે એક આંતરરાષ્ટ્રીય સંસ્થા છે જે પર્યાવરણીય સંરક્ષણ, ક્લાઈમેટ ચેન્જ અને સ્વદેશી લોકોના અધિકારોને પ્રોત્સાહન આપે છે. જો કે, રશિયા પાસે આર્કટિક દરિયાકાંઠાનો સૌથી મોટો હિસ્સો છે – લગભગ 53% – માટે આ ક્ષેત્રમાં રશિયાનું મજબૂત સ્થાન છે.

રશિયાનો વધતો પ્રભાવ

રશિયા આર્કટિકને તેના ભવિષ્યના એક મહત્વપૂર્ણ ભાગ તરીકે જુએ છે. આર્કટિક ક્ષેત્રમાં લગભગ વીસ લાખ લોકો રહે છે, જ્યાં રશિયા માળખાગત સુવિધાઓ, લશ્કરી થાણાઓ અને વૈજ્ઞાનિક સંશોધનમાં ભારે રોકાણ કરી રહ્યું છે. 2014 માં યુક્રેન સાથેના સંઘર્ષ પછી રશિયાએ આ ક્ષેત્રમાં તેની લશ્કરી હાજરી વધારી દીધી છે. તેણે સેંકડો લશ્કરી છાવણીઓ બનાવી છે અને આર્ક્ટિકના બરફ હેઠળ કામ કરી શકે એવી સક્ષમ અદ્યતન સબમરીન વિકસાવી છે.

આર્થિક રીતે, રશિયા ઉત્તરીય સમુદ્ર માર્ગ (NSR) પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી રહ્યું છે, જે એક શિપિંગ માર્ગ છે જે આર્ક્ટિક સમુદ્ર થકી એશિયાને યુરોપ સાથે જોડે છે. જો NSR સંપૂર્ણપણે વિકસિત થાય, તો તે શિપિંગ ખર્ચ અને સમય ઘટાડશે, જેનાથી રશિયા વૈશ્વિક વેપારમાં એક કેન્દ્રિય ખેલાડી બનશે.

યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સનો પ્રતિભાવ

અલાસ્કામાં આર્કટિક પ્રદેશ ધરાવતું અમેરિકા પણ આ ક્ષેત્રમાં પોતાની હાજરી વધારી રહ્યું છે. તે અલાસ્કા અને ગ્રીનલેન્ડમાં લશ્કરી થાણાઓનું સંચાલન કરે છે અને રશિયન પ્રભાવનો સામનો કરવા માટે આર્કટિકમાં લશ્કરી કવાયતો કરે છે. અમેરિકાને એ પણ ચિંતા છે કે રશિયા અમેરિકાના વર્ચસ્વને પડકારવા માટે આર્કટિકનો ઉપયોગ કરી શકે છે. ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પે તો એવું પણ સૂચન કર્યું હતું કે અમેરિકાએ પોતાની સ્થિતિ મજબૂત કરવા માટે ગ્રીનલેન્ડને પોતાનામાં ભેળવી દેવું જોઈએ.

રશિયા સિવાય મોટાભાગના આર્કટિક દેશો નાટો (યુએસના નેતૃત્વ હેઠળના લશ્કરી જોડાણ) નો ભાગ હોવાથી, વોશિંગ્ટનને આ ક્ષેત્રમાં વ્યૂહાત્મક ફાયદો છે. જો કે, વધતી જતી રશિયન હાજરી એક મોટી ચિંતાનો વિષય છે.

ચીનની આર્કટિક માટેની મહત્વાકાંક્ષાઓ

ચીન આર્કટિક દેશ નથી, પરંતુ આ ક્ષેત્રમાં તેને બહુ રસ છે. 2018 માં ચીને તેની આર્કટિક વ્યૂહરચનાનું રૂપરેખા આપતું શ્વેતપત્ર પ્રકાશિત કર્યું. ચીન તેના બેલ્ટ એન્ડ રોડ ઇનિશિયેટિવ (BRI) ના ભાગ રૂપે આર્કટિક ક્ષેત્રનો ઉપયોગ કરવા માંગે છે, જે એક વૈશ્વિક માળખાગત પ્રોજેક્ટ છે. રશિયા સાથે ભાગીદારીમાં, ચીન “પોલર સિલ્ક રોડ” વિકસાવવા માંગે છે – એક નવો શિપિંગ માર્ગ જે ચીનને આર્કટિક દ્વારા યુરોપ સાથે જોડશે.

ચીન આર્કટિક સંસાધનો પર પણ નિર્ભર છે. તે મોટા પ્રમાણમાં ઊર્જા આયાત કરે છે અને આર્કટિક તેલ અને ગેસ સુધી લાંબા ગાળાની પહોંચ સુરક્ષિત કરવા માંગે છે. ચીન આર્કટિક દેશો સાથે તેના આર્થિક સંબંધોને મજબૂત બનાવી રહ્યું છે અને રશિયાના લિક્વિફાઇડ નેચરલ ગેસ (LNG) પ્રોજેક્ટ જેવા પ્રોજેક્ટ્સમાં રોકાણ કરી રહ્યું છે.

આર્કટિકનું ભવિષ્ય

આબોહવામાં આવી રહેલા ખરાબ પરિવર્તનને કારણે આર્કટિક પ્રદેશ વધુ સુલભ બનતો જાય છે, જે એક ટ્રેજેડી ગણાય પણ તેના કારણે જ વૈશ્વિક શક્તિઓ વચ્ચે આર્કટીકને લઈને ઘર્ષણ વધવા લાગ્યું છે. રશિયા પોતાનું વર્ચસ્વ જાળવી રાખવા માટે કટિબદ્ધ છે, યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ તેની લશ્કરી હાજરી વધારી રહ્યું છે, અને ચીન તેના આર્થિક પ્રભાવને વિસ્તૃત કરવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યું છે. એક સમયે શાંતિપૂર્ણ પ્રદેશ ગણાતો આર્કટિક હવે વૈશ્વિક રાજકારણમાં એક મુખ્ય યુદ્ધભૂમિ બની ગયો છે.