ક્યા તમાશા હૈ કી થક કર રાત કો મર જાએંગેસુબહ ફિર હમ કબ્ર સે ઉઠેંગે, દફતર જાએંગે !! ભારતના નોકરીયાતોનું બગડી રહેલું માનસિક સ્વાસ્થ્ય !!

ભારતમાં નોકરીઓ વધી રહી છે, નોકરિયાતો વધી રહ્યા છે. કામ કરવાની જગ્યા વધી રહી છે. સ્વતંત્ર ધંધો હોય તો પણ નોકરીની જેમ જ ખુબ કામ કરવું પડે છે. માટે વર્ક-પ્લેસ ઉપરનું ‘વેલ-બીઈંગ’ બહુ જરૂરી બન્યું છે. વર્ક-પ્લેસ ઉપરના બધા જ પ્રોફેશનલના માનસિક સ્વાસ્થ્યની જાળવણી એ હવે માત્ર કોર્પોરેટ જવાબદારી નથી રહી – તે એક સામાજિક આવશ્યકતા છે. રાષ્ટ્રની સાચી સંપત્તિ માત્ર દેશમાં ઉભી થયેલી ગગનચુંબી ઇમારતો, પ વિકસી રહ્યું છે તેમ તેમ વર્ક-પ્લેસમાં માનસિક સ્વાસ્થ્યનું મહત્વ ઘણું વધી રહ્યું છે. કમનસીબે ઓફિસોમાં કાર્યક્ષમતા અને આઉટપુટ-રીઝલ્ટ ઉપર જ ભાર મુકવામાં આવે છે પણ કર્મચારીઓની મેન્ટલ હેલ્થના મુદ્દાને ઘણીવાર અવગણવામાં આવે છે. વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઈઝેશન (ડબ્લ્યુએચઓ) અનુસાર, હતાશા અને ચિંતાને કારણે વૈશ્વિક અર્થતંત્રને વાર્ષિક 1 ટ્રિલિયન ડોલરનું નુકસાન થાય છે. ભારતમાં, 2022 ડેલોઈટના અભ્યાસમાં જાણવા મળ્યું છે કે લગભગ 80% કર્મચારીઓ માનસિક સ્વાસ્થ્યના પડકારોનો સામનો કરે છે, પરંતુ માત્ર 20% જ વ્યાવસાયિક મદદ લે છે. ૮૦ ટકા લોકોને સાયકીઆટ્રીસ્ટને કન્સલ્ટ કરવાની જરૂરિયાત છે. આ ચિંતાજનક આંકડા લોકોનો સંકોચ બતાવે છે. પ્રજામાં જાગૃતિનો અભાવ અને માનસિક સ્વાસ્થ્ય સંસાધનોનો અપૂરતો વિકાસ દેખાય આવે છે.

વર્ક-પ્લેસ પર તણાવની અસર

વર્કપ્લેસ પર દુ:ખદ ઘટનાઓ થતી જ રહે છે. ઘણા બનાવો દર્શાવે છે કે કાર્યસ્થળે માનસિક સ્વાસ્થ્ય સુધારાની તાત્કાલિક જરૂરિયાત છે. નોઇડામાં એક બેંક કર્મચારીએ સાથીદારો દ્વારા થતી સતામણી/કથિત ઉત્પીડન પછી પોતાનો જીવ લીધો. મરતી વખતે તેની ઉપર થતા વર્ક-પ્રેશરની વિગતો આપતી એક સુસાઇડ નોટ પણ મૂકી. પુણેમાં, એક યુવાન ચાર્ટર્ડ એકાઉન્ટન્ટે મહિનાઓ સુધી ભારે કામના દબાણ પછી આત્મહત્યા કરી. તેમની માતાએ જે સ્ટેટમેન્ટ આપેલું એમાં કંપનીના વલણને બહુ ક્રૂર અને ઉદાસીન બતાવ્યું હતું. આ દર્શાવે છે કે કોર્પોરેટ કલ્ચર ટોક્સિક એટલે કે ઝેરી બની ગયું છે. કર્મચારીઓ મૂંઝાતા હોય છે અને રોજે રોજ થોડા મરી રહ્યા હોય છે. આપણા સમાજને આ વાત કેમ દેખાતી નથી? સરકાર કેમ કઈ બોલતી નથી?

આ ઘટનાઓ ઘણા ભારતીય પ્રોફેશનલ દ્વારા સામનો કરવામાં આવતી ક્રૂર વાસ્તવિકતાઓને પ્રતિબિંબિત કરે છે. સામાજિક અપેક્ષાઓ સાથે મળીને વધુ પડતી કામ કરવાનું કલ્ચર ઘણીવાર કર્મચારીઓને ભરાઈ ગયાની લાગણી અનુભવવા મજબુર કરે છે. પ્રોફેશનલની ક્ષમતા અને પ્રતિભા ક્ષીણ થતી જાય છે. લાંબા કલાકો સુધી કામ કરવાનું દબાણ અને વર્કપ્લેસ ઉપર મજુરી કરવાની સમયમર્યાદા વધી રહી છે. દરેક માણસ નોકરીની અસલામતીમાં સતત રહે છે. કર્મચારીઓને થતી ગંભીર ચિંતા અને આવી રહેલો તણાવ તેમના બર્નઆઉટનું કારણ બની શકે છે.

આ આપણો સમાજ એવો છે કે મગજના ડોક્ટરને બતાવવું શરમજનક ગણાય છે. માટે કર્મચારીઓ ઘણીવાર સમાજમાં આબરૂ જવાની બીકે પ્રોફેશનલ મદદ લેવાનું ટાળે છે. જો કે, કોઈપણ નોકરી જીવન કરતા વધુ મૂલ્યવાન નથી. સલામત, તંદુરસ્ત વર્કપ્લેસનું નિર્માણ કરવા માટે પ્રણાલીગત ફેરફારોને પ્રાથમિકતા આપવાનો સમય હવે પાકી ગયો છે.

સાચી દિશામાં એક પગલું

ભારતે મેન્ટલ હેલ્થ કેર એક્ટ 2017 જેવી નીતિઓ દ્વારા આ ચિંતાઓને દૂર કરવાનું શરૂ કર્યું છે, જે માનસિક સ્વાસ્થ્ય સારવાર માટે વીમા કવરેજને ફરજિયાત કરે છે. 2014ની રાષ્ટ્રીય માનસિક સ્વાસ્થ્ય નીતિ પણ કાર્યસ્થળે જાગૃતિ અને સહાયક વાતાવરણને પ્રોત્સાહન આપે છે. જો કે, ઘણી કંપનીઓ હજુ પણ આ પગલાંને અસરકારક રીતે લાગુ કરવામાં પાછળ છે. ટીસીએસ અને વિપ્રો જેવી કેટલીક કોર્પોરેશનોએ વેલનેસ પ્રોગ્રામ્સ રજૂ કર્યા છે. એક્સેન્ચર અને ગૂગલ જેવા ટેક જાયન્ટ્સ હવે રોગચાળાના પ્રતિભાવમાં ટેલિથેરાપી અને બર્નઆઉટ નિવારણની પ્રપોઝલ ઓફર કરે છે.

તેમ છતાં, માનસિક સ્વાસ્થ્ય માટે ફાળવવામાં આવેલુ ભંડોળ અપૂરતું છે. 2024-25 માટેના કેન્દ્રીય બજેટમાં નેશનલ ટેલી મેન્ટલ હેલ્થ પ્રોગ્રામ માટે ભંડોળ વધારીને ₹90 કરોડ કરવામાં આવ્યું હતું, પરંતુ તે દેશની વધતી જતી માનસિક સ્વાસ્થ્ય જરૂરિયાતોને પહોંચી વળવામાં ઓછું પડે છે. કાર્યસ્થળે માનસિક સ્વાસ્થ્યમાં વ્યાપક રોકાણ સમગ્ર દેશની વણથંભી પ્રગતિ માટે મહત્વપૂર્ણ છે.

પરિવર્તન લાવવામાં નેતૃત્વની ભૂમિકા

વર્ક-પ્લેસમાં માનસિક સ્વાસ્થ્યને પ્રોત્સાહન આપવામાં નેતૃત્વ મહત્વની ભૂમિકા ભજવે છે. નોઈડાના કેસમાં કર્મચારીએ આપઘાત કેમ કરવો પડ્યો? ખુબ દબાણ. તે અણબનાવ જ મેનેજમેન્ટને વધુ જવાબદાર બનવાની જરૂરિયાતને રેખાંકિત કરે છે. કોર્પોરેટ લીડર્સે એવી સંસ્કૃતિ વિકસાવવી જોઈએ જે અમુક બોસ દ્વારા થતી ગુંડાગીરીને સક્રિયપણે નિરુત્સાહિત કરે અને કર્મચારીઓને તેમની ચિંતાઓ વ્યક્ત કરવા માટે સલામત જગ્યા પ્રદાન કરે. મેનેજરે માનસિક સ્વાસ્થ્ય વિશે ખુલ્લી વાતચીતને પ્રોત્સાહન આપવું જોઈએ, મદદ મેળવવાના વિચારને સામાન્ય બનાવવો જોઈએ. માનવ સંસાધન વિભાગોએ એટલે કે એચ-આર ડીપાર્ટમેન્ટે માનસિક સ્વાસ્થ્યના જોખમોને સક્રિયપણે ઓળખવા જોઈએ. કોમ્પલીમેન્ટરી એટલે કે માનદ ઓફર તરીકે મેન્ટલ હેલ્થ ચેક અપની સુવિધા પ્રદાન કરવી જોઈએ. અમુક દિવસો ખાસ મેન્ટલ હેલ્થ માટે ફાળવવા જોઈએ.

વર્ક-પ્લેસના માનસિક સ્વાસ્થ્ય માટે એક સર્વગ્રાહી અભિગમ

ટકાઉ પરિવર્તન માટે માત્ર નીતિઓ ઉપરાંત બહુપરીમાણીય અભિગમની જરૂર છે:

જાગૃતિ અને તાલીમ: નિયમિત માનસિક સ્વાસ્થ્ય જાગૃતિ અભિયાનો સંકોચ ઘટાડવામાં મદદ કરી શકે છે. મેનેજરો અને કર્મચારીઓને માનસિક તકલીફના પ્રારંભિક સંકેતોને ઓળખવા માટે તાલીમ આપવાણી પ્રવૃત્તિ કાર્યસ્થળોને વધુ સુરક્ષિત અને વધુ સહાયક બનાવી શકે છે.

બેહતર ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર: મેન્ટલ હેલ્થના ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચરમાં રોકાણ – જેમ કે કાઉન્સેલિંગ સેવાઓ, ગોપનીય હેલ્પલાઈન અને વેલનેસ ઓફિસર – મહત્વપૂર્ણ છે. ટેલી-હેલ્થના ઉદય સાથે, કર્મચારીઓ હવે માનસિક સ્વાસ્થ્યના વ્યાવસાયિકો સાથે વધુ સરળતાથી જોડાઈ શકે છે.

વર્ક-લાઈફ બેલેન્સ: કંપનીઓએ એવી નીતિઓનો પ્રચાર કરવો જોઈએ જે વર્ક-લાઈફ બેલેન્સને પ્રોત્સાહન આપે, જેમાં મુક્ત કલાકો, વર્કિંગ મોડલ્સ અને રજાને પ્રાધાન્ય આપતી નીતિઓનો સમાવેશ થાય છે. કર્મચારીઓને કામ કર્યા પછી ડિસ્કનેક્ટ થવા માટે પ્રોત્સાહિત કરવાથી બર્નઆઉટ નોંધપાત્ર રીતે ઘટાડી શકાય છે.

વીમો અને લાભો: માનસિક સ્વાસ્થ્ય કવરેજને કોર્પોરેટ વીમા પોલિસીનો ફરજિયાત ભાગ બનાવવાની જરૂર છે. હાલમાં, ઘણા ભારતીય કામદારો માનસિક સ્વાસ્થ્ય સારવારનો નાણાકીય બોજ સહન કરે છે, જે તેમને મદદ મેળવવાથી અટકાવે છે.

મેન્ટલ હેલ્થનું ઓડીટ: સંસ્થાઓએ તેમના કર્મચારીઓની ચોક્કસ જરૂરિયાતોને પહોંચી વળવા માટે ડેટાના આધારે તેમના અભિગમને અનુરૂપ કરીને માનસિક સ્વાસ્થ્ય પહેલની અસરનું મૂલ્યાંકન કરવા માટે રિસ્પોન્સીવ પદ્ધતિઓનો અમલ કરવો જોઈએ.

સામુહિક પ્રયત્ન

ભારત વૈશ્વિક આર્થિક મહાસત્તા બનવા માટે, તેણે વર્ક-પ્લેસના માનસિક સ્વાસ્થ્યને કર્મચારીઓની ઉત્પાદકતા અને સફળતાના પાયાના સ્તંભ તરીકે સંબોધિત કરવું જોઈએ. આ પરિવર્તન માટે સરકાર, કોર્પોરેશનો અને સમાજ વચ્ચે મોટા પાયે સહયોગની જરૂર છે. કર્મચારીઓ પણ તેમની માનસિક સુખાકારી માટે એકબીજાની હિમાયત કરવામાં અને એકબીજાને ટેકો આપવામાં પણ ભૂમિકા ભજવી શકે છે. ભારતમાં માનસિક સ્વાસ્થ્યની આસપાસના માહોલને બદલવા માટે સામૂહિક પગલાં અને નિખાલસતા અને સ્વીકૃતિ માટેની પ્રતિબદ્ધતાની જરૂર પડશે.

વર્ક-પ્લેસમાં માનસિક સ્વાસ્થ્ય એ માત્ર કોર્પોરેટ સેક્ટરની જવાબદારી નથી પણ તે દેશની સમૃદ્ધિ માટે પણ જરૂરી છે જે સમાજની જવાબદારી છે. માનસિક સ્વાસ્થ્યને પ્રાધાન્ય આપતી કંપનીઓના કર્મચારીઓ ખુશ અને વધુ વ્યસ્ત રહે છે. તેઓની માનસિકતા વધુ સ્થિતિસ્થાપક હોય છે અને કાપણીમાં નવીનતમ યોગદાન આપે છે. જેમ કે મહાત્મા ગાંધીએ કહ્યું હતું કે, “સ્વાસ્થ્ય એ વાસ્તવિક સંપત્તિ છે, સોના અને ચાંદીના ટુકડા નથી.” આજનું વર્ક-પ્લેસમાં માનસિક સ્વાસ્થ્યમાં રોકાણ એ ભારતના ભવિષ્યમાં કરેલુ એક રોકાણ કહેવાય.

(શીર્ષક પંક્તિ: રાજેશ રેડ્ડી)