શું આજનો દરેક સાક્ષર માણસ મીડિયાને સમજવા માટે અભણ છે ? શું માનવું અને શું ન માનવું તેની સૂઝ-સમજ સમાજ પાસે ક્યારે આવશે ?
મીડિયા લીટરસી – શબ્દપ્રયોગ નવો લાગી શકે પરંતુ આ કોઈ નવો ખ્યાલ નથી, પરંતુ 2016 થી આ કોન્સેપ્ટ વધુ ફેલાયો છે જ્યારથી બીઝનેસમેન, હોટેલીયર અને વિવાદાસ્પદ ભૂતકાળ ધરાવતો એક માણસ અમેરીકાનો રાષ્ટ્રપતિ બન્યો. ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પ ઉપર વુમનાઇઝર હોવાના બીજા લોકોએ આરોપ લગાડ્યા છે, સત્ય આપણને ખબર નથી. પણ સોશ્યલ મીડિયા અને મીડિયા હેન્ડલ કરીને જીતી ગયેલા ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પની જીત પછી દુનિયાને સમજાયું કે મીડિયામાં તથ્યો સાથે ચેડાં કરવા કેટલા સરળ છે. ફેક ન્યુઝ તો આધુનિક સંસ્કૃતિનો ભાગ બની ગયો. ફેક ન્યુઝ એક વૈશ્વિક ચિંતા બની ગયા. લોકો જે વાંચી રહ્યા હતા અને જોઈ રહ્યા હતા તેની વિશ્વસનીયતા પર અચાનક જ પ્રશ્ન ઉઠાવવા લાગ્યા.
તાજેતરમાં માર્ક ઝુકરબર્ગે ફેસબુક અને ઇન્સ્ટાગ્રામ પર ફેક્ટ-ચેકિંગ પ્રોગ્રામ બંધ કરવાનો નિર્ણય લીધો. તેમણે દાવો કર્યો કે લોકોએ ફેક્ટ-ચેકિંગની પ્રોસીજરમાંથી વિશ્વાસ ગુમાવી દીધો છે. ઘણા મીડિયા એક્સપર્ટ, AI ના એક્સપર્ટ અને પત્રકારો ઝુકરના આ નિર્ણયને એક ખતરનાક પગલું માને છે. ખોટી માહિતીને અનિયંત્રિત રીતે બધે ફેલાઈ રહી છે. વાસ્તવિક મુદ્દો વધુ ઊંડો છે: શું આપણે ખરેખર બધું જ ફેકત-ચેકિંગ કરી શકવાના છીએ? જો નજીકના ભવિષ્યમાં લોકો મીડિયા પર વિશ્વાસ કરવાનું બંધ કરી દે તો આ વિકરાળ સમસ્યાનો ઉકેલ ફક્ત ફેક્ટ-ચેકિંગથી મળી જશે?
મીડિયાનો નાજુક સ્વભાવ
મીડિયા લીટરસીનો હેતુ લોકોને તેઓ જે માહિતી ગ્રહણ કરે છે તેનું વિશ્લેષણ અને અર્થઘટન કરવામાં મદદ કરવાનો છે. સૈદ્ધાંતિક રીતે, આ આપણને નકલી સમાચાર અને ખોટી માહિતી ઓળખવામાં મદદ કરશે. જો કે, મીડિયા પોતે પણ અમુક અંશે ખામીયુક્ત છે. મીડિયાના ઘણા વર્ટીકલ પૂર્વગ્રહ, છુપાયેલા એજન્ડા અને સીલેક્ટીવ રિપોર્ટિંગની પ્રેક્ટીસ કરે છે. આ અખબાર જેવા જુજ અપવાદ સિવાય ઘણે ઠેકાણે સગવડીયો ધર્મ અપનાવવામાં આવ્યો હોય તે જોઈ શકાય છે અથવા તો અનુભવી શકાય છે. બ્રિટિશ વિદ્વાન બ્રાયન સ્ટ્રીટે દલીલ કરી હતી કે લીટરસી હંમેશા વૈચારિક હોય છે – તે ચોક્કસ ગ્લોબલ દૃષ્ટિકોણ દ્વારા આકાર પામે છે અને ઘણીવાર તેનો ઉપયોગ કેટલાક દ્રષ્ટિકોણને આગળ વધારવા અને અન્યને અવગણવા માટે થાય છે.
છેલ્લા કેટલાક દાયકાઓમાં, વિશ્વ વિશેની આપણી સંપૂર્ણ સમજ મીડિયા પર આધારિત બની ગઈ છે. આપણે ફક્ત વાસ્તવિકતામાં જીવતા નથી; આપણે એક “મીડિયા રિયાલીટી” માં જીવીએ છીએ જ્યાં બધું જ વાર્તા કે કહાની, અભિપ્રાય કે એજેન્ડા અને ક્યારેક તો વિકૃતિના દૃષ્ટિકોણથી પણ રજૂ કરવામાં આવે છે.
મીડિયા લીટરસીના કાર્યક્રમો
યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં, 2022 માં હાઇ સ્કૂલોમાં મીડિયા લીટરસી કાર્યક્રમો શરૂ કરવામાં આવ્યા હતા. જોકે, આ પહેલ ડેમોક્રેટિક રાજકારણીઓ દ્વારા ચલાવવામાં આવી હતી અને સૌપ્રથમ ડેમોક્રેટિક રાજ્ય (ઇલિનોઇસ) માં અમલમાં મૂકવામાં આવી હતી, તેથી ઘણા રિપબ્લિકનોએ તેનો વિરોધ કર્યો. તે દર્શાવે છે કે મીડિયા લીટરસી પોતે જ રાજકીય યુદ્ધનું મેદાન બની શકે છે.
ભારતની વાત કરીએ તો સખેદ કહેવું પડે કે સરકાર દ્વારા મીડિયા લીટરસીને મોટાભાગે અવગણવામાં આવી છે. કોવિડ-૧૯ ની મહામારી દરમિયાન, અધિકારીઓએ દાવો કર્યો હતો કે તેઓ વાયરસ વિશે નિયમિત અપડેટ્સ આપીને લોકોને “મીડિયા-લીટરેટ” બનાવી રહ્યા છે. જો કે, માળખાગત મીડિયા લીટરસી કાર્યક્રમો ભારતમાં હજુ પણ દુર્લભ છે. કેટલીક સ્વતંત્ર સંસ્થાઓ લોકોને ખોટી માહિતી, ખાસ કરીને WhatsApp દ્વારા ફેલાતા ફેક ન્યુઝ વિશે શિક્ષિત કરવાનું કામ કરે છે. પરંતુ આ પ્રયાસો છૂટાછવાયા છે અને તેમની અસર મર્યાદિત રહે છે.
મીડિયા લીટરસી સંબંધિત વિરોધાભાસ
વિડંબના એ છે કે લોકો મીડિયા કેવી રીતે કામ કરે છે તે જેટલું વધુ સમજતા જાય છે, તેટલો જ તેમનો તેના પર અવિશ્વાસ વધે છે. અભ્યાસો દર્શાવે છે કે વિશ્વભરના લોકોનો પત્રકારત્વમાં વિશ્વાસ ઘટી રહ્યો છે. મીડિયા લીટરસી વિશ્વાસ પુનઃસ્થાપિત કરવામાં મદદ કરશે, પરંતુ તેના બદલે, તે ઘણીવાર લોકોને વધુ શંકાસ્પદ બનાવે છે. જો તમે કોઈને શીખવો કે સમાચાર કોર્પોરેટ હિતો, રાજકીય પક્ષપાત અને સિલેક્ટીવ સ્ટોરી કહેવાથી કેવી રીતે પ્રભાવિત થાય છે, તો તેઓ સમાચાર પર વિશ્વાસ કરવાનું બંધ કરી શકે છે.
કેટલાક વિદ્વાનો દલીલ કરે છે કે મીડિયા લીટરસીને નકારવી એ અમુક જૂથોનો એજેન્ડા જ છે. લોકો જાગૃત બને એ ઘણા સમુહોને નથી જોઈતું. એવી દુનિયામાં જ્યાં મીડિયા સર્વત્ર છે, ત્યાં વિવિધ જ્ઞાનના ભંડારા ખુલ્યા છે, પણ બધા સાચા નથી હોતા તેમ બધા ખોટા પણ નથી હોતા. આવી મૂંઝવણ ભરી સ્થિતિ ઉભી થઇ છે. ઘણા લોકો કે ઇવન પત્રકારોને મેઈનસ્ટ્રીમ મીડિયા સામે ઘણા વાંધા છે.
ડિજિટલ મીડિયાનો પડકાર
સોશિયલ મીડિયાએ મીડિયા લીટરસીને વધુ જટિલ બનાવી દીધી છે. આજે, ટ્વિટર, ઇન્સ્ટાગ્રામ અને યુટ્યુબ જેવા પ્લેટફોર્મ પર સમાચાર, મનોરંજન અને વ્યક્તિગત અભિપ્રાય એકસાથે ભળી જાય છે. હકીકતો અને મંતવ્યો વચ્ચે ભેદ પાડવો પહેલા કરતાં વધુ મુશ્કેલ બની ગયું છે. કોન્સપાયરેસી થીયરી અને વૈજ્ઞાનિક માહિતી બંને એકસરખા કોન્ફીડન્સ સાથે રજુ કરવામાં આવે છે. આ ખાસ કરીને કોવિડ-૧૯ રોગચાળા દરમિયાન જોવામાં આવ્યું, જ્યારે ખોટી માહિતી વાસ્તવિક તબીબી સલાહ જેટલી સરળતાથી ફેલાઈ ગઈ હતી.
ડીજીટલ પ્લેટફોર્મ પરના અલ્ગોરિધમ્સ તો પડ્યા ઉપર પાટું મારે છે. તે આપણને ફક્ત એવી માહિતી બતાવે છે જેની સાથે આપણે સહમત થવાની શક્યતા હોય, જેનાથી ઇકો ચેમ્બર બનાવવામાં આવે છે જ્યાં લોકો જુદા જુદા દ્રષ્ટિકોણથી ખુલ્લા પડવાને બદલે પોતાની માન્યતાઓને મજબૂત બનાવી લે છે.
ખરા મીડિયા-લીટરેટ કોણ છે?
ફ્રેન્ચ ફિલોસોફર જેક્સ ડેરિડાએ એક વાર કહ્યું હતું કે, “હું અભણ લોકો માટે લખી રહ્યો છું.” આ વિરોધાભાસી વિધાન ત્યારે સમજાય છે જ્યારે આપણે સમજીએ છીએ કે દરેક વ્યક્તિ મીડિયાનો ઉપયોગ કરે છે, પરંતુ દરેક વ્યક્તિ તેનું વિવેચનાત્મક વિશ્લેષણ કરતું નથી. જે લોકો સૌથી વધુ મીડિયાનો ઉપયોગ કરે છે તેઓ સૌથી વધુ જાણકાર હોય તે જરૂરી નથી – તેઓ માટે સમાચાર એટલે મનોરંજન – એવું હોઈ શકે.
આપણે મીડિયા “પ્રોસમર્સ” (જે લોકો મીડિયાનો ઉપયોગ કરે છે અને બનાવે છે) અને મીડિયા “ઓબ્જેક્ટસ” (મીડિયા વાર્તાઓના વિષયો) વચ્ચે પણ તફાવત કરવાની જરૂર છે. ઉદાહરણ તરીકે, 2020 માં ભારતના હાથરસમાં થયેલી ક્રૂર હિંસાનો ભોગ બનેલી યુવતીના પિતા મીડિયા કવરેજમાં મોટાભાગે અદ્રશ્ય હતા. મીડિયાએ તેમની વાર્તા કહી, પણ તેને કેવી રીતે રજૂ કરવામાં આવે તેના પર તેમનો કોઈ નિયંત્રણ નહોતો. આ કિસ્સામાં, મીડિયા વિશે કોણ વધુ જાણે છે – વાર્તાને આકાર આપનારા પત્રકારો કે જેના જીવન વિશે રિપોર્ટ કરવામાં આવી રહ્યો છે તે વ્યક્તિ?
મીડિયા લીટરસીનું ભવિષ્ય
આપણા સમાજની મીડિયા નિરક્ષરતા મીડિયાના સ્વભાવથી પ્રભાવિત છે. આદર્શ રીતે, મીડિયા લીટરસી આપણને દુનિયાને વધુ સારી રીતે સમજવામાં મદદ કરે છે, પરંતુ તેના બદલે, તે ઘણીવાર મૂંઝવણ ઊભી કરે છે. જેમ જેમ ડિજિટલ ટેકનોલોજી માહિતી, અભિપ્રાય અને મનોરંજનનું મિશ્રણ પીરસતી છે, તેમ તેમ સત્યને સ્માર્ટ ફેક ન્યુઝથી અલગ કરવાનું વધુને વધુ મુશ્કેલ બની રહ્યું છે.
વાસ્તવિક પ્રશ્ન એ છે કે- આપણે એવો સમાજ કેવી રીતે બનાવી શકીએ જ્યાં લોકો મીડિયાથી સંપૂર્ણપણે નિરાશ થયા વિના, તેની સાથે ટીકાત્મક રીતે જોડાય? જ્યાં સુધી આપણે જવાબ શોધી ન લઈએ, ત્યાં સુધી મીડિયા લીટરસી એક આવશ્યક કૌશલ્ય અને ડિજિટલ યુગમાં એક વણઉકેલાયેલ પડકાર બની રહેશે.
Abhimanyu Modi
