ડૉ. મનમોહન સિંહ : આધુનિક ભારતના નિર્માણનો પાયો નાખનારા વિદ્વાન ; વાંચો કેવી રીતે તેમણે અમેરીકન પ્રમુખો સાથે સંબંધો મજબૂત બનાવ્યા ?

આ અઠવાડિયે શ્યામ બેનેગલ અને એના પાંચ દિવસ પછી ડૉ. મનમોહનસિંઘ ગયા. ભારતે તેમના બે બહુમુલ્ય રત્નો ગુમાવ્યા. ભારતના ઈતિહાસમાં માત્ર થોડા જ નેતાઓએ બુદ્ધિમત્તા અને પ્રામાણિકતાની શક્તિનો અસરકારક રીતે ઉપયોગ કર્યો હશે જેમાં એક નામ ગર્વભેર લઈ શકાય અને તે નામ એટલે ડૉ. મનમોહન સિંહ. તેમની શરૂઆત અને તેમનો પરિવા બહુ સાધારણ હતા. ડૉ. મનમોહન સિંહની જીવનયાત્રા દ્રઢતા, વિદ્વતા અને રાષ્ટ્રની સેવાની પ્રેરણાદાયી વાર્તા કહી શકાય. એક સ્વસ્થ અર્થશાસ્ત્રીથી લઈને ભારતના આર્થિક ઉદારીકરણના આર્કિટેક્ટ અને બે ટર્મના વડા પ્રધાન સુધીના તેમના યોગદાનોએ ભારતના ઈતિહાસ પર અમીટ છાપ છોડી. ભારત માટે તેઓ બહુ યોગદાન આપીને ગયા. વર્તમાન વડાપ્રધાન શ્રી નરેન્દ્ર મોદીએ પણ તેમને તરત શબ્દાંજલિ આપી. 

1932 માં તેઓ ભારતના જે ભાગમાં જન્મ્યા તે હવે પાકિસ્તાનમાં છે. ડૉ. મનમોહન સિંહનું પ્રારંભિક જીવન સાદું હતું. 1947 માં ભારતના ભાગલા પછી નવેસરથી શરૂઆત કરવા માટે ઘણા પડકારોનો સામનો કરવો પડ્યો. તેમનો પરિવાર ભારતમાં માંડ માંડ સેટલ થઈ શક્યો. સમગ્ર પરિવાર ઉપર આટલી મુશ્કેલીઓ આવી હોવા છતાં પણ ડૉ. સિંઘની જ્ઞાન માટેની તરસ ઓછી ન થઈ હતી. તેઓ સતત અભ્યાસમાં રત રહેતા. 

ડૉ. મનમોહન સિંઘ પંજાબ યુનિવર્સિટીમાંથી સ્નાતક થયા.  બાદમાં કેમ્બ્રિજ અને ઓક્સફોર્ડમાં અભ્યાસ કર્યો અને અર્થશાસ્ત્રમાં ડોક્ટરેટની પદવી મેળવી. તેમનો અર્થશાસ્ત્ર વિષયમાં વિદ્વતાપૂર્ણ અભ્યાસ માત્ર ડિગ્રી કે નોકરી લેવા પુરતો મર્યાદિત ન હતો બલકે તેઓ ભારતના ઉત્કર્ષની ઊંડી ઈચ્છા ધરાવતા હતા. ભારતની આર્થિક નીતિઓનું આધુનિકીકરણ કરવામાં તેમના શિક્ષણે મોટો ભાગ ભજવ્યો. 

આ મહાન અર્થશાસ્ત્રી જેમણે ભારતને પુન: આકાર આપ્યો તેવા ડૉ. સિંઘની કારકિર્દી તો શૈક્ષણિક ક્ષેત્રે જ શરૂ થઈ હતી. તેઓ પ્રોફેસર હતા.  પરંતુ જાહેર સેવામાં તેમનું આગમન 1970 ના દાયકામાં થયું જ્યારે તેઓ વિવિધ પદો ઉપર ભારત સરકારમાં જોડાયા. મુખ્ય આર્થિક સલાહકાર અને બાદમાં ભારતીય રિઝર્વ બેંકના ગવર્નર તરીકે, તેમણે રાજકોષીય અને નાણાકીય નીતિઓને આકાર આપવામાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી હતી.

જો કે, તેમના ઐતિહાસિક નિર્ણય લેવાની ક્ષણ 1991 માં આવી જ્યારે ભારત આર્થિક પતનના આરે હતું. તેમને નાણામંત્રી તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા હતા. નરસિંહ રાવની સરકારમાં ડૉ. સિંઘે બોલ્ડ આર્થિક સુધારાઓ લાવ્યા . અર્થતંત્રનું ઉદારીકરણ, લાયસન્સ રાજ નાબૂદી અને વૈશ્વિક બજારોમાં અને તે બજારો માટે ભારતના દરવાજા ખોલવા એ તેમના મગજની ઉપજ હતી.

તેમના પ્રતિષ્ઠિત બજેટ ભાષણમાં, તેમણે વિક્ટર હ્યુગોને ટાંકતા કહ્યું કે, “પૃથ્વી પરની કોઈ શક્તિ એવા વિચારને રોકી શકશે નહીં જેનો સમય આવી ગયો છે.” એનો અર્થ એ કે જે ફેરફાર આવવાનો છે એ કોઈના પણ થકી આવશે જ. ભારતના આ આર્થિક સુધારાઓના તો શરૂઆતમાં બહુ વિરોધ થયેલો. તો પણ નરસિંહ રાઓ અને ડૉ. મનમોહન સિંઘની જોડીએ ભારતને સંઘર્ષશીલ અર્થતંત્રમાંથી સૌથી ઝડપથી વિકસતા અર્થતંત્રમાં પરિવર્તિત કર્યું. આ નિર્ણાયક તબક્કા દરમિયાન તેમના નેતૃત્વને કારણે સ્વપ્નદ્રષ્ટા અને સફળ અર્થશાસ્ત્રી તરીકે આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિ મળી. 

તેઓને ફાઇનાન્સ મિનિસ્ટર બનવાની કોઈ ઈચ્છા ન હતી. પરંતુ નરસિંહ રાઓએ તેમને ફોન કોલ કરેલો અને તેમના આગ્રહને કારણે તેમણે આ જવાબદારી સ્વીકારી હતી. એવું જ વડાપ્રધાન બનવા માટે પણ થયું. તેઓ તો નિવૃતિનું વિચારી રહેલા. પરંતુ સોનિયા ગાંધીના ફોન કોલે તેમને PMO તરફ વાળ્યા. ડૉ. મનમોહન સિંઘે 2004માં વડાપ્રધાન પદ સંભાળ્યું ત્યારે એક નવો અધ્યાય ઉમેરાયો. ગઠબંધન સરકારનું નેતૃત્વ કરીને, તેમણે ટેકનોક્રેટ ગણાતા હોવા છતાં નોંધપાત્ર રાજકીય કુશળતા દર્શાવી.

તેમના કાર્યકાળમાં રાષ્ટ્રીય ગ્રામીણ રોજગાર ગેરંટી અધિનિયમ (NREGA), માહિતીનો અધિકાર કાયદો (RTI) અને શિક્ષણ અને આરોગ્ય સંભાળ પર અભૂતપૂર્વ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવા જેવી સીમાચિહ્નરૂપ પહેલ જોવા મળી હતી. ઘણી યોજનાઓ ડૉ . મનમોહન સિંહ લાવેલા. તેમના નેતૃત્વમાં ભારતે ઐતિહાસિક ભારત-અમેરિકા કરાર પર હસ્તાક્ષર કર્યા. નાગરિક પરમાણુ કરાર એ ભારતની વૈશ્વિક મુત્સદ્દીગીરીમાં એક મહત્વપૂર્ણ પગલું છે.

જો કે, તેમનો કાર્યકાળ પડકારો વિનાનો ન હતો. જ્યારે ભારતે તેમના પ્રથમ કાર્યકાળ દરમિયાન નોંધપાત્ર આર્થિક વૃદ્ધિ હાંસલ કરી હતી, ત્યારે તેમની બીજી મુદત ભ્રષ્ટાચાર અને રાજકીય પક્ષઘાતના આરોપોથી ઘેરાયેલી હતી. તેમ છતાં, તેમની વ્યક્તિગત પ્રામાણિકતા અસંદિગ્ધ રહી, અને કટોકટી દરમિયાન તેમના શાંત વર્તનથી તેમના વિવેચકો તરફથી પણ તેમને સન્માન મળ્યું.

ડૉ. મનમોહન સિંહનો વારસો નીતિઓ અને સુધારાઓથી પણ વિશેષ છે. તેઓ એક વિદ્વાન-રાજકારણીના આદર્શને પ્રતિબિંબિત કરે છે. તેમની નમ્રતા, બુદ્ધિમત્તા અને ભારતની પ્રગતિ માટેનું અતૂટ સમર્પણ, ટિપિકલ રાજકારણની ભ્રષ્ટ દુનિયાથી તદ્દન વિપરીત છે.

તેમની રાજકીય કારકિર્દી પછી પણ, તેઓ વૈશ્વિક અર્થતંત્ર અને શાસન પર મૂલ્યવાન આંતરદૃષ્ટિ પ્રદાન કરતા રહ્યા અને પોતાનો નમ્ર મત આપતા રહ્યા. તેમનું જીવન પ્રમાણિકતા અને નિશ્ચય સાથેનું નક્કર જ્ઞાન કેવી રીતે રાષ્ટ્રોને પરિવર્તિત કરી શકે છે તેનો પુરાવો છે.

ડૉ. મનમોહન સિંહનું ભારત માટે યોગદાન અનન્ય છે. દેશને આર્થિક કટોકટીમાંથી બહાર કાઢવાથી લઈને સતત વિકાસનો પાયો નાખવા સુધી, તેમના યોગદાનની અસર દરેક ભારતીયના જીવન પર પડી છે. એક રાષ્ટ્ર તરીકે, આપણે આ શાંત, ઓછું બોલતા ને વધુ કામ કરીને ગયેલા એવા પ્રતિષ્ઠિત નેતાના આભારી છીએ, આભારી હોવું જોઈએ. તેમના શાણપણ અને દ્રષ્ટિએ ભારતને નવી ઊંચાઈઓ પર પહોંચાડ્યું છે.

આપણી દુનિયા એવી છે એ દુનિયામાં નાટકો બહુ ચાલ છે પણ ચૂપચાપ કામ કરનારાની ખાસ નોંધ લેવાતી નથી. ડૉ. મનમોહન સિંઘ કામ કરનારા વિદ્વાન હતા. ભારતને બહુ મોટી ખોટ પડી છે. 

કેવી રીતે મનમોહન સિંહે અમેરીકન પ્રમુખો સાથે સંબંધો મજબૂત બનાવ્યા ?

ડૉ. મનમોહન સિંહ માત્ર એક તેજસ્વી અર્થશાસ્ત્રી જ નહીં, પરંતુ કૂટનીતિ અને વિદેશનીતિના નિષ્ણાત ખેલાડી પણ હતા. તેમણે બે અમેરિકી રાષ્ટ્રપતિ – જ્યોર્જ ડબલ્યુ બુશ અને બરાક ઓબામા સાથે ભારતના સંબંધોને મજબૂત બનાવ્યા. 

 જ્યોર્જ ડબલ્યુ. બુશ સાથે ઐતિહાસિક પરમાણુ કરાર

2000 ના દાયકાની શરૂઆતમાં, ભારત ગંભીર ઉર્જા સંકટનો સામનો કરી રહ્યું હતું. આપણી પાસે પરમાણુ પાવર પ્લાન્ટ્સ માટે પૂરતા પ્રમાણમાં યુરેનિયમનો અભાવ હતો અને આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રતિબંધોને કારણે આપણને યુરેનિયમ મળતું ન હતું.  આ નિર્ણાયક સમયે, ડૉ. સિંહે ભારત-અમેરિકા પરમાણુ કરારને અંતિમ સ્વરૂપ આપવા માટે યુએસ પ્રમુખ જ્યોર્જ ડબલ્યુ. બુશ સાથે કુશળતાથી સોદો કર્યો. ભારતને પરમાણુ ઇંધણ અને તકનીકના ઍક્સેસની મંજૂરી મળી. આ એક અભૂતપૂર્વ પગલું હતું જેણે ભારતને એક જવાબદાર પરમાણુ શક્તિ તરીકે વૈશ્વિક ઓળખ અપાવી.

જો કે, આ ડીલનો રસ્તો સરળ નહોતો. મનમોહન સિંહને ખાસ કરીને તેમના ગઠબંધન સાથી અને ડાબેરી મોરચા તરફથી સખત વિરોધનો સામનો કરવો પડ્યો. તેઓની દલીલ હતી કે આ સોદાને કારણે વિદેશ નીતિમાં ભારતની સ્વતંત્રતા સાથે સમાધાન થશે. જ્યારે ડાબેરી મોરચાએ તેનું સમર્થન પાછું ખેંચ્યું, ત્યારે ડૉ. મનમોહન સિંહની સરકારને અવિશ્વાસ મતનો સામનો કરવો પડ્યો. તમામ મતભેદો સામે, મનમોહન સિંહ અવિશ્વાસ – મતમાંથી બચી ગયા અને સોદાને આગળ ધપાવી, સંસદમાં જાહેર કર્યું, “ભારતને વૈશ્વિક અર્થતંત્રમાં એક મુખ્ય પાવરહાઉસ બનાવવા માટે ઈતિહાસ યુપીએ સરકારની પ્રશંસા કરશે.”

આ ડીલ ભારત-યુએસ સંબંધોમાં એક ટર્નિંગ પોઈન્ટ સાબિત થઈ, બંને દેશો વચ્ચે વિશ્વાસ અને સહકાર સ્થાપિત થયો.

બરાક ઓબામાએ ડૉ. સિંઘને પોતાના માર્ગદર્શક કહ્યા હતા ! 

2009માં જ્યારે બરાક ઓબામા યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સના રાષ્ટ્રપતિ બન્યા ત્યારે વિશ્વ વૈશ્વિક નાણાકીય કટોકટીથી ઝઝૂમી રહ્યું હતું. આ આર્થિક કટોકટી દરમિયાન મનમોહન સિંઘના મક્કમ નિર્ણયોને કારણે ઓબામા સહિત વિશ્વભરના નેતાઓએ તેમની પ્રશંસા કરી હતી.

ઓબામાએ ડૉ. સિંઘને “ખરા મિત્ર” ગણાવ્યા અને તેમની બુદ્ધિમત્તાની પ્રશંસા કરી, તેમને “ભારતના આર્થિક પરિવર્તનના મુખ્ય આર્કિટેક્ટ” ગણાવ્યા. તેમના સંસ્મરણો, એ પ્રોમિસ્ડ લેન્ડમાં, ઓબામાએ જણાવ્યું છે કે ડૉ. સિંઘ “બુદ્ધિશાળી, વિચારશીલ અને વિવેકપૂર્ણ રીતે પ્રામાણિક” હતા. તે બુકમાં ભારતના જીવનધોરણને વધારવાના તેમના પ્રયાસોની પ્રશંસા કરી હતી.

સિંઘના નેતૃત્વ હેઠળ, ભારત વેપાર, આબોહવા પરિવર્તન અને સુરક્ષા પર વૈશ્વિક ચર્ચાઓમાં પણ મુખ્ય ખેલાડી બન્યું. વિદેશ નીતિ પ્રત્યેના તેમના સાવચેત પરંતુ અસરકારક અભિગમ એ સુનિશ્ચિત કર્યું કે ભારતે યુએસ સાથેના સંબંધોને મજબૂત બનાવતી વખતે તેની વ્યૂહાત્મક સ્વાયત્તતા જાળવી રાખી.

ક્વોડનું બાંધકામ

ડૉ. સિંઘે ક્વાડ માટે પાયો નાખવામાં પણ મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી, જેમાં યુએસ, ભારત, જાપાન અને ઓસ્ટ્રેલિયાનો સમાવેશ થાય છે. 2007 માં જાપાનના વડા પ્રધાન શિન્ઝો આબેની મુલાકાત દરમિયાન ક્વાડ સુરક્ષા વેપાર અને અન્ય મુદ્દાઓ પર સહકાર માટેનું પ્લેટફોર્મ બન્યું.

મજબૂત સંબંધોનો વારસો

ડૉ. બુશ અને ઓબામા સાથે મનમોહન સિંહની મુત્સદ્દીગીરીએ ભારત-અમેરિકાના સંબંધોમાં પરિવર્તન લાવી દીધું. ડૉ. સિંઘની બુદ્ધિમત્તા અને મક્કમતા એ સુનિશ્ચિત કરે છે કે ભારત અમેરિકા સાથે ખભે ખભે ખભા મિલાવીને આગામી વર્ષોમાં ગાઢ સહકાર માટે માર્ગ મોકળો કરી આપશે. આંતરરાષ્ટ્રીય મહત્વાકાંક્ષાઓ સાથે સ્થાનિક પડકારોને સંતુલિત કરનાર નેતા તરીકેનો તેમનો વારસો સતત પ્રેરણા આપે છે.